۲-۱. مفاهیم و اصطلاحات
۲- ۱-۱. سیستم^[۴]
مجموعه ­ای از اجزاء است که به منظور تحقق بخشیدن به یک هدف مشخص، طبق یک برنامه خاص بوجود آمده است (علوی،۱۳۷۶). اجزای مرتبط با هم است که عملکردهایی در جهت دستیابی به اهداف مشترک ایفا می­ کنند. رویکرد سیستمی، بیانگر برخورد نظام­مند و همه جانبه نسبت به مسایل مربوط به یک سیستم است و در واقع، یک فلسفه حل مسئله است که بخصوص برای حل مسایل پیچیده به کار می­رود (امینی،۳:۱۳۸۳).
( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲- ۱-۲. سیستم شهری^[۵]
آرایشی است از شهرهایی که در یک فضای معین و در ارتباط با هم از طریق تحرکهای جمعیتی، جریان ­کالا، افکار و عرضه خدمات، نیروی حیاتی و محرکه سیستم شهری است و آن را پویا می­سازد (شکوئی،۱۳۷۴: ۳۳۱). سیستم شهری، مجموعه گذرگاهی محسوب می­ شود که در آن تولیدات، نوآوری­ها و عقاید از بالاترین سطح که از بزرگترین شهر به شهرهای بزرگ، میانی، کوچک و در نهایت به روستاها می­رسد و بین عناصر تشکیل­دهنده این مجموعه ارتباط برقرار می­سازد (فرید،۳۷:۱۳۸۸). که از طریق شبکه­ هایی در زمان و مکان به هم پیوند می­خورند. وابستگی فیزیکی سیستم از طریق شبکه راه ها، مراکز شهری را در فضا به هم ارتباط می­دهد و با افزایش سرعت و پیشرفت­هایی که در امر حمل و نقل حاصل شده است، در یک مجموعه سیستمی، شهرها در زمان و مکان، تعامل فضایی دایمی برقرار می­ کنند و حمل و نقل کالا و جمعیت از طریق راه­آهن، اتوبوس، اتومبیل، کشتی و هواپیما، هر یک به نحوی در ساخت سیستم شهری مؤثر است (شکوئی،۱۳۷۴: ۳۴۱-۳۴۰).
۲- ۱-۳. حمل و نقل^[۶]
حمل و نقل به حمل چیزی از جایی ­به­ جای دیگر، یا همان عمل حمل کردن، یا عملی که در آن مسافرین، کالاها یا مواد جابجا می­شوند. به واقع حمل و نقل پدیده­ای اجتماعی– اقتصادی است که برای رفع نیازهای مختلف مردم شهرها و در پاسخ به عدم ­تعادل فضایی و مکانی به وجود می ­آید، و به حرکاتی گفته می­ شود که افراد، کالا و غیره را از طریق شبکه ­های ارتباطی و وسایل حمل و نقل بین کانون­های مبدأ (عرضه)و کانون­های مقصد (تقاضا) یا جذب سفر جابجا می­سازد (امینی­نژاد و افتخاری،۵:۱۳۹۰). به گفته ماکس درئو^[۷] حمل و نقل پدیده­ای به غایت جغرافیایی است. از سویی این پدیده وابسته به جغرافیای طبیعی است، که استفاده از مسیرهایی را به ویژه در جوامع ابتدایی دیروز و کشورهای در حال توسعه امروز تسهیل و یا اجتناب از مسیرهای دیگر را توصیه می­ کند و از جهت دیگر با تکنیکهای مختلف، مانند روش های رایج در ساختمان راه ها و اختراع وسیله نقلیه در ارتباط است (چه نوع راهی یا تأسیساتی، برای چه زمینی) به کار برود (آسایش ،۱۴۷:۱۳۸۰).
۲- ۱-۴. برنامه ­ریزی شهری ^[۸]
برنامه­ ریزی شهری یک فرایند پوینده و گویاست به دلیل آن که روابط انسانی، ویژگی پویایی آن را تضمین می­ کند. بنابراین، جهت تأمین نیاز­های خدمات شهری و در نظر گرفتن عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی در یک سیستم برنامه­ ریزی شهری جامع و پویا­، مشخص کردن سیاست­ها و برنامه ­های توسعه شهر، هماهنگ کردن آنها با سایر برنامه ­های عمرانی در سطح منطقه­ای و کشوری و تنظیم برنامه­ ها و طرح­ها در دوره­ های زمانی معین از اولویت ویژه­ای برخوردار است (شیعه،۱۳۸۵: ۱۰۲). برنامه­ ریزی شهری را می­توان هنر شکل­دادن و هدایت و رشد طبیعی دانست (هیراسکار،۱۵:۱۳۸۷).
۲- ۱-۵. برنامه ­ریزی حمل و نقل شهری^[۹]
برنامه­ ریزی حمل و نقل شهری فرایند مداوم توسعه است که با طراحی یک سلسله عملیات جهت دستیابی به اهداف شهری و به منظور ایجاد بهینه­ترین سطح تعادل همه عناصر حمل و نقل گام برمی­دارد (علوی،۱۳۷۶). فرایندی است که نتیجه آن تصمیم­گیریها و چاره­جویی­هایی در مورد سیاستها و برنامه ­های حمل و نقلی است. از هدف برنامه­ ریزی حمل و نقل فراهم کردن اطلاعات و داده ­های مورد نیاز جهت اخذ تصمیمات در مورد اینکه در چه زمانی و موقع و در کجا، می­بایست در سیستم حمل و نقل بهبودهایی ایجاد گردد می­باشد، که از طریق این بهبود، الگوهای سفر و توسعه کاربریها ارتقاء می­یابد، و ارتقایابی این الگوها در راستای اهداف اصلی و مرحله­ ای برنامه­ ریزی جوامع مختلف انسانی و سکونتگاه ها است (امینی­نژاد و افتخاری،۶۱:۱۳۹۰).
۲- ۱-۶. سیستم حمل و نقل شهری^[۱۰]
سیستم حمل و نقل شهری از اجزای سیستم ارتباطی شهری است که با هدف دسترسی بین کاربری های مختلف در محدوده یک شهر کار عبورومرور، جا به ­جایی انسان و کالا را بین فضاهای انطباق­یافته (کاربردها) برعهده دارد (گروه مطالعات و برنامه­ ریزی دفتر برنامه­ ریزی عمرانی­،۱۳۷۰). مجراهای انطباق­یافته به همراه فضاهای انطباق­یافته، چارچوب کالبدی سیستم شهری را تشکیل داده و بین این فضاها، از طریق شبکه ­های حمل و نقل (مجراها)، روابط متقابل درون­مجرایی یا درون­شبکه­ ای را ایجاد و به جریان می­ اندازد. سیستمهای حمل و نقل شهر با هدف ارتباط و حرکت بین فعالیتهای مختلف انسانی با وسیله نقلیه (سواره) و یا بدون وسیله حمل (پیاده) شکل می­گیرند (صفایی،۱۳۷۸).
۲- ۱-۷. کلان­ شهر^[۱۱]
شهرهاى بسیار بزرگى هستند که علاوه بر حجم جمعیت و وسعت زیاد خود، صفت اصلى‌شان این است که تعداد زیادى شهر پیرامون خود دارند یعنى مادرشهر^[۱۲] محسوب مى‌شوند به مجموعه «شهرمادر» و عناصر پیرامون را که «حومه» باشد، جمعاً کلان­شهر گفته می‌شود (محمدی،۱۳۸۵). در تعریف بین‌المللی کلان­شهر یا مادرشهر به شهرهایی گفته می‌شود که بیش از ۸ میلیون­ نفر جمعیت داشته باشند. در ادبیات رایج کشور ایران این اصطلاح معادل مادرشهر است و به شهرهایی اطلاق می‌شود که، حداقل یک میلیون نفر جمعیت داشته و واجد مرکزیتی اقتصادی- سیاسی که در مقیاس ناحیه‌ای یا ملی از موقعیتی مرکزی برخوردار باشد (http://fa.wikipedia.org). کلان­شهر شهری است با رشد بیش از حد که به دلیل گسترش فزاینده صنایع، ساختمانهای مرتفع، جاده­های چندمسیره، مجتمع­های مسکونی و شبکه حمل و نقل متراکم به شکلی درهم پیچیده درآمده است (هیراسکار،۳۲:۱۳۸۷). در مسیر شاهراهها، جاده­های روستایی و زمینهای بین شهرها پیش می­رود و هر روز که می­گذرد زمینها و فضاهای جدیدی را اشغال می­ کند (شیعه،۲۸:۱۳۸۵). در واقع مجموعه به هم پیوسته­ای از «مادرشهرها»، حومه­ها و مناطق وابسته به آنها، و متشکل از شهرهای بزرگی می­ شود که از طریق خطوط زمینی، آبی و هوایی به هم مربوط­اند. جدیدترین شکل سکونت شهری است که در قرن بیستم پدید آمده و تمایز میان شهر و ده از بین رفته، و پیچیده­ترین سیستم اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را در خود جای داده است (ممتاز،۵۶:۱۳۷۹). در نتیجه­ توسعه وسایل ارتباطی و افزایش سرعت وسایل نقلیه، با حومه­ها و شهرکهای دیگر پیوند می­یابد و از پیوند آنها یک بافت زنجیری از مادرشهرها و شهرها به صورت وسیع­ترین شکل شهری تشکیل می­ شود (شکوئی،۱۰۸:۱۳۷۴).
۲- ۱-۸. تمرکززدایی ^[۱۳]
تمرکززدایی در اصل از واژه­ی سانترالیسم^[۱۴] ریشه می­گیرد و در علوم سیاسی به معنی تقسیم عادلانه قدرت مرکزی در سطح جامعه بین قدرتهای محلی، منطقه­ای و ناحیه­ای است. دی­سانترالیسم^[۱۵] یک نظام اداری و دولتی است که به موجب آن قدرت دولتی، اداری و اداره­ی کشور در مرکز متمرکز نشده، بلکه استان­ها و ایالت­های مختلف از یک نوع خودگردانی برخوردارند. به عبارت دیگر یک نظام اداری و دولتی است که بر پایه­ اصل عدم تمرکز قدرت اداره می­ شود (رحیق­اعضان،۱۳۸۴). در واقع انتقال یا واگذاری قدرت و اختیارات برنامه­ ریزی، تصمیم ­گیری یا مدیریت از دولت مرکزی یا کارگزاران وابسته به آن سازمانهای میدانی، واحدهای تابعه دولت، شرکتهای عمومی نیمه مستقل، مقامات محلی، مقامات اجرایی یا سازمانهای غیردولتی است (آسایش،۱۳۷۵). فرایند توزیع­کردن اداره تصمیم ­گیری و توزیع اجرائیات یا دولت در بخشهایی مثل مهندسی، مدیریت، علوم سیاسی، اقتصاد سیاسی، جامعه ­شناسی و اقتصاد را شامل می‌شود و در زمینه توزیع جمعیت و اشتغال هم تمرکززدایی راه دموکراتیک کردن جامعه است زیرا تصمیمات جمعی شهروندان را به هم نزدیک کرده و کمک مؤثری برای ایجاد دموکراسی محلی است (خوبروی‌پاک،۱۳۸۴:۸۰). بنابراین تمرکززدایی معمولاً حرکتی از مرکز به سمت پیرامون است و باعث کاستن تدریجی درجه تمرکز و افزودن درجه عدم تمرکز می­ شود و البته به معنای ایجاد عدم تمرکز مطلق نیست. در نتیجه، با پذیرش نسبی بودن این مفاهیم فرایند تمرکززدایی نیز درجات متفاوتی خواهد داشت. لذا، مفاهیم تمرکز مطلق و عدم تمرکز مطلق، بیشتر در عالم ذهن قابل طرح هستند و در عمل، تنها درجه­هایی از تمرکز و عدم تمرکز مورد بحث قرار می­گیرند. البته این درجات ممکن است از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشد (خندقی و دهقانی،۱۳۸۹).
۲-۲. ماهیت سیستم شهری و سیستم حمل و نقل شهری
سیستم حمل و نقل شهری عهده­دار برقراری رابطه یا دسترسی لازم بین فضاهای انطباق­یافته­ای چون مناطق مسکونی، تجاری، تولیدی، ورزشی، فرهنگی و غیره است. این سیستم در واقع، امکان جابجایی کالبدی (انسان/ غیرانسان) را بین فضاها یا کاربردهای مختلف که طبعاً از طریق شبکه ­های حمل و نقل صورت می­گیرد را فراهم می­سازد (صفایی،۱۳۷۸). سیستم حمل و نقل شهری دارای اجزای مختلفی از جمله خیابان‌ها، پیاده‌روها، چراغ‌های­راهنمایی، پایانه‌های اتوبوس­شهری، مترو، پارکینگ‌ها و غیره می‌باشد. هر کدام از این اجزاء دارای کارکرد خاصی است کارکرد این سیستم وابسته به وجود زیرساخت‌های لازم و نیز قرارگیری مناسب اجزاء مختلف آن و هماهنگی این اجزاء با یکدیگر است (مشگینی،۱۳۸۸: ۳-۱). سیستم شهری و سیستم حمل و نقل شهری، شامل چهار سطح تحلیلی می­باشند که هر یک از سطوح در ارتباط عمودی و افقی با دیگر زیرسیستمها قرار دارند که در ذیل توسط دایره نقطه­چین، از یکدیگر جدا می­شوند نمودارهای (۲-۱) ، (۲-۲).
نمودار (۲-۱): سیستماتیک سیستم شهری
نمودار (۲-۱): سیستماتیک سیستم حمل و نقل شهری
به عبارتی دیگر سیستم ارتباطی شهر در یک چارچوب کالبدی به همدیگر مرتبط می­شوند که شامل فعالیتهای بین مکانی از قبیل سفر یا حرکت انسان، انتقال کالا، تبادل اطلاعات و انتقال انرژی بین مکان انواع فعالیتها و مجراهای انطباق­یافته یک شهر مانند جاده یا راه، خطوط­آهن، مسیرهای کشتیرانی، مسیرهای هوایی و همچنین زمین استفاده شده جهت مجراهای انطباق­یافته و یا آن قسمت از زمین مصرف نشده شهری که در آینده چنین پتانسیلی را دارا می­باشد (صفایی،۱۳۷۸).
۲-۳. ارتباط جغرافیا و حمل نقل شهری
حمل و نقل در جغرافیا در برگیرنده مفاهیمی مانند الگو و شیوه ­های حمل و نقل، مطالعه کمی جابجایی کالا، افراد و ارتباط بین حمل و نقل و سایر عوامل جغرافیایی است. اولین و پایدارترین موضوع مطالعاتی در این گرایش، بررسی خود پدیده حمل و نقل در جغرافیا است. نقش حمل و نقل به عنوان عامل تغییر جغرافیایی است. الگوی جغرافیایی شبکه ­های حمل و نقل را غالباً می­توان با الگوهای جغرافیایی سایر فعالیت­ها مرتبط یا همبسته دانست (امینی­نژاد و افتخاری،۲۲:۱۳۹۰). به دو دلیل عمده حمل و نقل مورد علاقه جغرافیدانان است. اول اینکه زیرساختها، ترمینال­ها، تجهیزات و شبکه ­های حمل و نقل مکانهای زیادی را در فضای جغرافیایی اشغال کرده ­اند و پایه­ های اصلی سیستم فضایی پیچیده را تشکیل داد­ه­اند. دوم، از آنجا که جغرافیدانان به دنبال تشریح و تبیین روابط فضایی هستند، در این میان شبکه­ ها نیز به طور خاص مورد علاقه جغرافیدانان است، در واقع همین شبکه­ ها روابط متقابل فضایی را ممکن می­سازند(.(Rodrigue et al, 2006,1-5 گرچه ممکن است حمل و نقل به رشد شهری منجر شود، اما رشد شهری نیز به نوبه خود به گسترش امکانات حمل و نقل می­انجامد لذا اغلب جغرافیدانان تأکید دارند که یافتن ارتباطهای صریح بین حمل و نقل و دیگر پدیده ­ها را تنها می­توان از طریق برقراری مدل کاملی از سیستم تحت مطالعه نشان داد. همچنین جغرافیدانان می­بایست موضعی انتقادی یا هنجاری اتخاذ کرده تا براساس آن عدم تعادلها و عدم کفایت­های شبکه ­های حمل و نقل را تشخیص داده و خط­مشی­های تدارک بیشتر را پیشنهاد نمایند (امینی­نژاد و افتخاری،۲۴:۱۳۹۰-۲۳).
۲-۴. مدیریت حمل و نقل شهری
مدیریت حمل و نقل شهری یکی از ارکان یا عناصر اصلی سیستم حمل و نقل شهری است. هدایت مجموعه عناصر سیستم حمل و نقل در جهت اهداف و مسیر از پیش تعیین­شده می­باشد. وظیفه اجرای برنامه ­های حمل و نقل تدوین شده را داراست و در مقام اجرا نقش ارزیابی و ارتقاء عناصر سیستم را نیز بر عهده دارد. بنابراین تمامی تسهیلات مربوط به حمل و نقل موجود به عنوان جزئی از یک سیستم واحد در نظر گرفته می­شوند و هدف آن مشخص نمودن هر یک از عوامل حمل و نقل در یک مجموعه واحد با بازدهی مناسب می­باشد (امینی­نژاد و افتخاری،۴۹:۱۳۹۰). حیطه عمل مدیریت حمل و نقل شهری کل سیستم حمل و نقل درون شهری را در برمی­گیرد. از وظایف بسیار مهم آن فراهم آوردن سیستم حمل و نقل عمومی مناسب در شهر و مطالعه و برنامه­ ریزی مستمر برای افزایش کیفی و کمی آن است (شاهی،۱۳۶۸). هدف اساسی مدیریت حمل و نقل شهری به کار بردن روشها و اقداماتی جهت تأمین جابجایی مسافر به صورت ایمن، سریع، ارزان و راحت و نیز بهترین و بیشترین استفاده از امکانات و تأسیسات موجود و بهبود وضع جاده­ها و خیابانها است (علوی، ۱۳۷۶). در عین حال حفظ و برقراری تعادل محیط­زیست شهری و این اهداف، در نهایت بایستی صرفه­جویی در منابع و انرژی و بالا بردن کیفیت زندگی شهری را نیز به دنبال داشته باشد (پرنیان،۲۴:۱۳۷۶). مسئله دیگر توجه به استفاده از مناسب­ترین ترکیب وسایل مختلف حمل و نقل و ایجاد امکانات دسترسی عادلانه در شهر برای عموم و خصوصاً اقشار کم درآمد از ضرورتهای مهم دیگر مدیریت حمل و نقل شهری است (علوی، ۱۳۷۶).
۲-۴-۱. نقش برنامه ­ریزی و مدیریت سیستم حمل و نقل شهری
برنامه­ ریزی حمل و نقل، فرایند تصمیم ­گیری در مورد آینده سیستم حمل و نقل است و به موضوعهایی همچون تقاضای حمل و نقل آتی، برهم کنش سیستمها و تسهیلات مختلف حمل و نقلی، رابطه بین کاربری زمین و حمل و نقل، روش های مختلف بهره ­برداری سیستمهای حمل و نقل، عوارض اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی، سیستم­های حمل و نقل پیشنهادی و تشکیلات سازمانی و اعتباری لازم برای اجرای پیشنهادها می ­پردازد. هدف آن ایجاد سیستم حمل و نقلی است که بتواند حرکت انسان و کالا را با ایمنی کافی و به طور اقتصادی فراهم سازد به علاوه آنکه سفرها باید راحت و ساده باشند (ضوابط و مقررات مصوب وزارت مسکن و راه و شهرسازی،۱۳۷۴).
مدیریت سیستم حمل و نقل شهری که بخش مهمی از برنامه­ ریزی جامع حمل و نقل درون­شهری محسوب می­گردد (پرنیان،۱۹:۱۳۷۶). با وظیفه مدیریت، کنترل و هدایت جابجایی انسان و کالا در سطح معابر یک شهر و افزایش سرعت، امنیت و کاهش هزینه حمل و نقل بوجود آمد (مشگینی،۱۳۸۸: ۳-۱). مسئولیت اولیه حفظ نظم در امور حمل و نقل و ترافیک برعهده وزارت کشور است (دادرس،۱۳۹۰). مدیریت حمل و نقل شهری نیز با عنوان معاونت حمل و نقل و ترافیک، زیرمجموعه­ای از شهرداریها به شمار می ­آید (امینی­نژاد و افتخاری، ۵۰: ۱۳۹۰). این سازمان با دو هدف عمده نظارت مستمر کل و اجزاء سیستم حمل و نقل و ترافیک و برنامه­ ریزی مستمر کوتاه­مدت، میان­مدت، بلندمدت و اضطراری (ضربتی) مجموعه سیستم حمل و نقل می­باشد. قسمت اصلی آن برنامه­ ریزی سیستم است که به فعالیتها و واحدهای فرعی زیر تقسیم می­ شود:
برنامه­ ریزی اهداف و سیاستهای سیستم (واحد برنامه­ ریزی جامع سیستم).
برنامه­ ریزی سیستم ترافیک جاری (واحد برنامه­ ریزی سفرهای شهری).
برنامه­ ریزی سیستم حمل و نقل عمومی (اتوبوس، تاکسی) (واحد برنامه­ ریزی حمل و نقل عمومی).
برنامه­ ریزی سیستم حمل و نقل کالا (واحد برنامه­ ریزی حمل و نقل کالا).
برنامه­ ریزی سیستم ترافیک ساکن (واحد برنامه­ ریزی تسهیلات ترافیک، ساکن).
برنامه­ ریزی سیستم معابر (بزگراهها، شریانها، خیابانهای درجه ۳،۲،۱ و غیره) (واحد برنامه­ ریزی شبکه).
برنامه­ ریزی سیستم کاربری زمین (واحد برنامه­ ریزی کاربری زمین).
برنامه­ ریزی سیستم معابر پیاده و دوچرخه (واحد برنامه­ ریزی معابر پیاده) (توسلی و فرداد،۱۳۸۷).
۲-۴-۲. اهداف (انگیزه) سفرهای درون شهری
از ویژگیهای سفرهای شهری، منظور یا هدف سفرهای شهری است که معمولاً در برنامه­ ریزی حمل و نقل شهری کاربرد زیادی دارد. سفرهای فردی یا جمعی افراد را معمولاً به وسیله هدف سفر یا مبدأ آن طبقه ­بندی می­ کنند. انواع سفرهای اصلی عبارتنداز:
سفر به منظور کار.
سفر به منظور خرید.
سفر مربوط به فعالیتهای اجتماعی و استراحتی.
سفر مربوط به انجام امور اداری.
سفرهای مربوط به امور آموزشی.
سفرهای مذهبی و غیره.
سفر درمانی و پزشکی.
برخی از سفرها را اصطلاحاً سفر اجباری (ضروری) می­گویند از ویژگی بارز آنها، اینکه منظم هستند و معمولاً در زمان مشخصی باید انجام شوند مانند سفرهای شغلی و آموزشی. سفر غیراجباری (غیر ضروری) که از برنامه منظمی برخوردار نیستند و برنامه زمانی معینی ندارند مانند سفرهای تفریحی و یا سفرهای با هدف خرید است (سیدحسینی،۱۳۸۰). به دنبال آن هاتچینسون (۱۹۷۸) نیز تقاضای سفر را به پنج طبقه­ی گسترده تقسیم کرده است:
سفرهایی در طول مسیرهای شعاعی که اساساً در بخشهای تجاری مرکزی متمرکز می­ شود.
سفرهای در طول مسیرهای دایره­ای.