جرایم سازمان­یافته در یک وضعیت که خاص نبوده و موقعیتی نیز برای ارتکاب جرم وجود ندارد با طرح نقشه، نشانی محل، خرید لوازم مورد نیاز، انتخاب شرکاء و معاونین و مقدمات جرم فراهم می­ شود، یا به عبارت دیگر این جرایم نتیجه اراده ناشی از تبانی و مشاوره چند نفر برای ارتکاب یک یا چند اقدام جنایی و اساساً به منظور تصاحب اموال دیگران است. انگیزه اصلی ارتکاب این گونه جرایم حرص و طمع است. مثل جرایم یقه­سفید­ها و جرایم بزهکاران به­عادت.^[۶۳] سه نوع جنایت سازمان­یافته تشخیص داده شده:^[۶۴]
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱ـ۴ـ تبهکار سازمان­یافته با خصیصه بهیمی یا پرخاش­جویی، مانند: سرقت مسلحانه، اخاذی به عنف و…
۲ـ۴ـ پرداختن به فعالیت­های غیر­قانونی سود­بخش مانند: اداره قمارخانه، قوادی، قاچاق مواد­مخدر و…
۳ـ۴ـ جنایت یقه­سفید، عبارت است از کار اشخاصی که به گروه ­های اجتماعی سطح بالا تعلق دارند و شامل اعمال مکارانه است. تقلب در امور مالیاتی، جعل و رشوه دادن به کارمندان دولت و… از آن جمله­اند.
ب ـ تفکیک انگیزه از سایر مفاهیم جرم­ شناسی
در جرم­ شناسی، چهار پدیده وجود دارد که در بررسی­های جرم­ شناسی، همواره تکیه گاه این علم محسوب شده و اصول جرم­ شناسی نامیده می­ شود. زیرا به طور مداوم و در همه مباحث، وسیله و واسطه بحث­ها و تجزیه تحلیل­های تحقیقات می­باشد. علت، عامل، انگیزه و شرط پدیده­هایی هستند که هر یک دارای معنا و مفهومی هستند.^[۶۵] گاه در اثر عدم توجه به مفاهیم مذکور، یکی از این پدیده ­ها در معنای دیگری به کار می­رود و گاه مفهوم اصلی خود را از دست داده و مسیر تحقیق را نیز تغییر می­دهد. شناخت این اصول، جرم­شناس را در نیل به اهداف تحقیقاتی خود موفق می­نماید.
۱ـ علت
«علت و معلول» دو مفهوم شناخته شده در جهان امروز هستند و ذهن کنجکاو بشر از همان اوایل ظهور فلسفه «اصل علیت» را به روشنی و به عنوان یک اصل بدیهی پذیرفت و یقین حاصل کرد که در جهان هستی هر آنچه به ظهور می­رسد، زاییده امر یا امور دیگری به نام «علت و معلول» می­باشد.
«علت» تعبیری است که در علومی چون منطق، فلسفه، اصول، پزشکی و جرم­ شناسی و… به­کار می­رود. در تعریف علت آمده است: «چیزی است که چیز دیگر بر آن متوقف باشد. از وجود آن امر دیگری و از عدم آن، عدم آن امر لازم آید».^[۶۶] معلول در اثر علت، ممتنع می­ شود و از رفع علت و عدم آن، عدم معلول لازم می ­آید. «به هر حال هرگاه میان دو امری، بستگی وجود داشته باشد آن را که محتاج­الیه است، علت نامند و دیگری را که محتاج است، معلول گویند.»^[۶۷] تعریف مذکور از قرن­ها پیش در فرهنگ غنی اسلامی شناخته شده بوده و در تمام زمینه ­های علمی کاربرد دقیق و مستمر داشته و دارد.
سازمان­ملل به تازگی در تعریف علت گفته است: «شرط لازمی که بدون رفتار مجرمانه بروز نخواهد کرد». تعریف مذکور ناظر به علت جرم است. در این تعریف علت را به صورت عام و مطلق توصیف نکرده بلکه علت و شرط را در هم آمیخته است.^[۶۸]
در جرم­ شناسی، علت، آفریننده جرم است؛ به عبارت دقیق، در جرم­ شناسی، علت جرم از مجموعه یا اقتران و ترکیب چندین عامل جرم­زا و فقدان مانع یا عوامل باز­دارنده بوجود می ­آید؛ یعنی، اگر مقتضی موجود و مانع مفقود باشد «علت تامه» بوجود می ­آید^[۶۹].در واقع هر علتی ممکن است از عوامل متعدد شکل گیرد، لذا عامل می ­تواند تشکیل دهنده علت باشد. در تفکیک انگیزه و علت باید گفت که علت پدیده­ای عینی و انگیزه امری ذهنی است.^[۷۰] «علت، از رابطه بین فرد و وضعیت ناشی می­ شود و در واقع وجود خارجی دارد و به فرد وابسته نمی ­باشد در حالی که، انگیزه به فرد وابسته است و بوسیله نتایج حاصله از عوامل خارجی که در زندگی داخلی او تأثیر می­بخشد، بوجود می ­آید».^[۷۱]
۲ـ شرط
شرط در حقوق اسلامی از ابتدا به خوبی از علت متمایز شده است. از معانی شرط، معنای مورد نظر در جرم­ شناسی، عبارت است از: «شرط امری است که در ایجاد شیئ دیگری تأثیر داشته باشد. به طوری که از وجودش وجود آن شیئ لازم نیاید ولی از عدمش عدم آن لازم آید».^[۷۲]
پس به عبارت جرم­شناسانه، می­توان گفت که شرط زمینه را برای انجام اعمال ناسازگار و بزهکارانه فراهم نموده و یا عوامل موجود را تقویت می­نماید. چرا که وقوع جرم از سوی فردی که تحت تأثیر «علت» قرار داشت، نیاز به «شرایط مساعد» دارد. شرط تأثیری نافذتر از عامل ساده دارد، به گونه ­ای که اگر به عوامل موجود اضافه شود، امکان پدید آمدن جرم جدید و افزایش جرایم موجود فزونی می­یابد. شرط عامل نیرومندی است که زمینه بسیار مساعدی برای بروز جرم فراهم می­سازد.^[۷۳]
تفاوت بین علت و شرط در این است که چندین عامل به تدریج در فردی اثر منفی گذاشته و او را برای ارتکاب جرم آماده می­سازد. فرضاً محیط نا­مناسب خانواده، فقر و … در فردی آمادگی­های لازم را برای دزدی بوجود آورده بدون اینکه هنوز تصور یا تصمیمی در این رابطه داشته باشد. حال در موقعیتی خاص در یک برهه زمانی نیاز شدید و اضطرار به او مستولی گشته و زمینه ­های لازم هم برایش پیش می ­آید و بطور مثال در یک بانک کار می­ کند، این شرایط جدید یعنی فشار نیاز و موقعیت کاری، او را به اندیشه ارتکاب سرقت وا می­دارد.
۳ـ عامل
به هر ویژگی فردی یا اجتماعی که در بوجود آمدن و شکل­ گیری و افزایش جرم نقش مؤثری ایفاء نماید، عامل گویند. بدیهی است، عامل فقط ایجاد زمینه برای بزهکاری است و تعیین کننده نمی ­باشد. دلیل قاطع این نظر عدم تأثیر شرایط و عوامل اجتماعی به طور یکسان بر روی افرادی است که تحت تأثیر شرایط و عوامل اجتماعی بطور مساوی و یکسان بر روی افرادی است که تحت تأثیر آن شرایط و عوامل به سر می­برند. به عبارت دیگر، بعضی به سوی بزهکاری روی آورده و برخی افراد سازگار و بسیار موفقی می­گردند. به همین جهت اثر­گذاری عوامل جرم­زا تناسب مستقیم با خصوصیات فردی و جنس، سن، استعداد، عاطفه، کمبود­های روانی، تربیتی و آموزشی، شرایط خانوادگی و انگیزه­ های مؤثر دارد. چرا که هر یک از مفاهیم مذکور، خود درصورت متعادل بودن می ­تواند عاملی باز­دارنده، و درحالت نامتعادل بودن عاملی تعیین­کننده؛ در کشانیدن افراد به سوی بزهکاری باشند.^[۷۴]
گزارش سازمان ­ملل در رابطه با پیشگیری بزهکاری نوجوانان از عبارت « عامل تعیین­کننده» استفاده نموده است. در این گزارش خاطر نشان می­ شود که بزهکاری مبین رفتار یک موجود انسانی است که «عامل تعیین­کننده» آن تجمع یا اشتراک عوامل متعددی است که، اغلب ولی نه همیشه، علل و انگیزه­ های جرم هستند. به بیان دیگر، علت و انگیزه، بدون اجتماع عوامل بسیار پدید نمی­آیند.^[۷۵]
مفهوم عامل بزهکاری از متداول­ترین اصطلاح رایج در جرم­ شناسی است. این عامل دارای طبقه ­بندی­های متفاوتی است که هر یک زاویه­ای را می­نگرد:^[۷۶]
۱ـ۳ـ عوامل فردی، شامل: جنس، سن وضعیت ظاهری، نوع خون، بیماری­ها، عامل ژنتیک و …
۲ـ۳ـ عوامل روانی، شامل: حساسیت، نفرت، ترس، اضطراب، کم­هوشی، بیماری­های روانی و …
۳ـ۳ـ عوامل محیطی، شامل: اوضاع اقلیمی، شهر، روستا، کوچه، خیابان، گرما، سرما و …
۴ـ۳ـ عوامل اجتماعی، شامل: خانواده، طلاق، فقر، بیکاری، مهاجرت، جنگ، مواد مخدر و …
جرم­شناسان وجود نقایصی در تعدادی از این عوامل، که با هم اقتران یابند، به صورت عامل جرم­زا در آمده و فرد را برای بزهکاری آماده می­سازند.
گفتار دوم ـ تحلیل روان­شناختی انگیزه
شناسایی حالات نفسانی یا روان­شناسی از جمله شعب مهم دانش بشری است. اگرچه دانشمندان و محققان از روزگاران قدیم به این جنبه از وجود، توجه کامل داشته اند و در آراء هندیان، رومیان و یونانیان باستان مطالب بسیار مهمی در این زمینه می­توان بدست آورد؛ ولی تنها در قرن اخیر بود که روان­شناسی به صورت علمی مستقل در­آمد و با روش تجربی و آزمایشی مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفت و به زودی جای خود را در بین علوم دیگر باز کرد و وسعت و پیشرفت قابل ملاحظه­ای یافت.
روان­شناسی علاوه بر بررسی رفتار و کردار موجودات زنده، به دنبال یافتن منشأ بروز این رفتارها است؛ به عبارت دیگر، می­خواهد بداند چرا و چگونه این کارها انجام می­یابند. این «چرا» ها را درباره رفتار و کردار انسان «انگیزه» می­نامند، پس انگیزه در واقع وسیله­ای برای شناخت افراد و درک شخصیت آنان می­باشد.
انگیزه در روان­شناسی جایگاه مهمی را به خود اختصاص می­دهد و امروزه یکی از مباحث مهم این دانش را تشکیل می­دهد، زیرا بررسی رفتار و کردار انسان بدون توجه به منشأ و انگیزه بروز این رفتار، کاری سطحی و عبث خواهد بود. انگیزه که به عقیده روان­شناسان عبارت است از کلیه عواملی که موجود زنده و از جمله انسان را به فعالیت وا می­دارد، مثل تعدادی از مفاهیم روان­شناسی، مستقیماً قابل مشاهده و اندازه ­گیری نیست و در واقع، انگیزه منشأ درونی دارد و از وجود فرد مایه می­گیرد و او را به نوعی به فعالیت وا می­دارد.
انگیزه رفتار در جانوارن و نوزادان و کودکان معمولاً به راحتی قابل تشخیص است ولی وقتی فردی دوران کودکی را پشت سر می­ گذارد و به نوجوانی و بزرگسالی نزدیک­تر می­ شود رفتار او بیش از پیش پیچیده­تر می­ شود و به موازات این رشد، نیروهای انگیزش نیز پیچیده­تر می­شوند بروز آنها بر اساس توقعات جامعه شکل خاصی به خود می­گیرد. وقتی انگیزه­ای تشفی پیدا می­ کند در فرد سازگاری پدید می ­آید؛ در واقع، وجود سازگاری دلیل بر ارضاء انگیزه است. سازگاری با انگیزه یا تعادل هنگامی برقرار می­ شود که انگیزه­ های افراد به نحو مطلوب ارضاء شوند.
هدف روان­شناسی از بررسی رفتار و کردار انسان و منشأ بروز آنها، این است که با اطلاعات بدست آمده از طبیعت انسان، می­خواهد تا اندازه­ای افراد انسانی را کنترل کند؛ زیرا اگر علل اعمال را بدانیم، می­توانیم این اعمال را زیر نظر قرار داده، نتیجه را مطابق دلخواه خود در­آوریم.^[۷۷]
الف ـ ماهیت انگیزه از دیدگاه روان­شناختی
در علم روان­شناسی، انگیزه مفهوم وسیعی دارد. این مفهوم چندین واژه دیگر را که توصیف کننده عوامل مؤثر در انرژی و هدایت رفتار ماست نظیر، نیازها، علایق، ارزش­ها، گرایش­ها، اشتیاق­ها و مشوق­ها را در برمی­گیرد.^[۷۸]
انگیزه در روان­شناسی مانند مفهوم مغناطیسی در فیزیک است و همان ­طور که جذب اشیاء در حوزه مغناطیسی بدون اراده و خواست می­باشد در انسان نیز در صورتی که تربیت فردی و اجتماعی به آن حد نرسیده باشد که بتواند نفس را تحت کنترل عقل در­آورده و او را از حوزه جذب انگیزه دور نماید، خواه ناخواه انگیزه غالب بوده و سبب کشش شخص بطرف، به هدف رسانیدن انگیزه می­ شود.^[۷۹]
از دیدگاه صاحب­نظران روان­شناسی انگیزه عبارت است از، «حالت­های درونی ارگانیسم که موجب هدایت رفتار او به سوی هدفی خاص می­ شود». انگیزه، اصطلاحی است که با انگیزش مترادف است و برخی این دو را یکی می­دانند. با این حال مفهوم انگیزه دقیق­تر از انگیزش است. به این صورت که انگیزش مولد کلی رفتار است، اما انگیزه، علت اختصاصی یک رفتار خاص به حساب می ­آید.
پدیده انگیزه، غالباً به علل رفتار و تعبیر و تفسیر انسان از رفتار­های گوناگون توجه دارد. روان­شناسان معتقدند، مسائل اساسی که در روان­شناسی انگیزه مطرح می­ شود، این است که، چرا رفتار خاصی پدید می ­آید؟ چرا رفتار هدفدار است؟ چرا رفتار معینی برای مدت زمانی طولانی ادامه می­یابد؟^[۸۰]
انگیزه، دلایل رفتار افراد را نشان می­دهد و مشخص می­ کند که چرا آنها به روشی خاص رفتار می­ کنند. رفتار دارای انگیزه، رفتار­های همراه با انرژی، جهت­دار و دنباله­دار است.^[۸۱]
به این ترتیب می­توان گفت، ماهیت انگیزه از دیدگاه روان­شناسی عبارت است از، عامل نیرو­دهنده، هدایت­کننده و نگهدارنده رفتار.^[۸۲] در ادامه به اقسام انگیزه نیز از دیدگاه روان­شناسی خواهیم پرداخت.
ب ـ اقسام انگیزه از دیدگاه روان­شناختی
وقتی نظریه­پردازان درباره انواع مختلف انگیزه صحبت می­ کنند، در واقع میان رفتار مشاهده شده و دلایل فرضی یا انگیزه­هایی که زیربنای رفتار هستند، پیوندهایی را برقرار می­سازند، اما برخی از مهم­ترین انواع انگیزه به نظر روان­شناسان به قرار زیر است:
۱ـ انگیزه فیزیولوژیکی ـ روان­شناختی: در اساسی­ترین یا پایه­ای­ترین سطح، ما می­توانیم درباره نیاز­های جسمی یا فیزیولوژیکی صحبت کنیم. این انگیزه­ ها منبع جسمانی دارند و به نام «انگیزه­ های اصلی» نیز خوانده می­شوند. وجه تسمیه «اصلی» برای آنها از این جهت است که بدون تردید بر­اساس احتیاجات فیزیولوژی ارگانیسم قدم برداشته، کم و بیش با یادگیری ارتباطی ندارند. یادگیری در انگیزه­ های اصلی یا فیزیولوژیک تأثیری ندارد بلکه امری فطری است؛ فقط راه و رسم و شکل انجام پذیرش انگیزه­ ها ممکن است اکتسابی باشد ولی خود انگیزه ذاتی است. نیازهای فیزیولوژیکی شامل، غذا، آب، پوشاک و نیازهای جنسی است و نیازهای روان­شناختی با فعالیت­های ذهنی و اجتماعی ارتباط دارندکه برای برآورده شدن هر یک از نیاز­های مطرح شده، یک انگیزه مفروض وجود دارد.^[۸۳]
۲ـ انگیزه اکتسابی: انگیزه اکتسابی یا ثانویه که علت ایجاد آنها عوامل یادگیری و محیطی بوده بر اساس فیزیولوژیکی قرار نگرفته­اند. این انگیزه­ ها در نوع خود کمال اهمیت را برای ارگانیسم دارا هستند و گاهی اوقات حتی انگیزه­ های اصلی را نیز تحت تأثیر قرار می­ دهند و یا بر خلاف جهت طبیعی فعالیت می­ کنند؛ مثلاً، انگیزه پیشبرد برخی از مقاصد و هدف­های فردی یا سیاسی ممکن است شخص را به اجتناب از صرف غذا و گرسنگی (اعتصاب غذا) سوق دهد.^[۸۴]
انگیزه­ های اکتسابی نیز به نوبه خود به دو دسته انگیزه­ های شخصی و انگیزه­ های اجتماعی تقسیم می­شوند. انگیزه­ های شخصی و اجتماعی برخلاف انگیزه­ های اصلی که جنبه همگانی دارند، خاص افراد یا گروه ­های اجتماعی می­باشند. در هر جامعه و در بین هر ملتی یک دسته انگیزه­ های اجتماعی وجود دارد که بنا به مقتضیات اجتماعی و به صورتی که جامعه انتظار دارد، شکل می­گیرد. مال­اندوزی، دانش­پژوهی، پیشرفت اجتماعی و … از جمله انگیزه­ های اجتماعی اکتسابی محسوب می­شوند و در این میان نیز برخی انگیزه­ ها که بر اساس خواست و علایق شخصی استوار است، انگیزه­ های شخصی خوانده می­شوند و جنبه عمومی و فرهنگی ندارد.^[۸۵]
۳ـ پیوند­جویی یا تعلق: یکی دیگر از انگیزه­ های روان­شناختی مهم، تمایل فرد به ایجاد وابستگی­ها یا نیاز به پیوند­جویی یا تعامل با دیگران است.^[۸۶]
فصل دوم
کیفیت تأثیرگذاری انگیزه در حقوق جزا
مبحث اول ـ تأثیر انگیزه در تحقق جرم
درست است که انگیزه جزء ارکان تشکیل ­دهنده جرم نیست و اصل بر آن است که تأثیری در مسئولیت مرتکب نداشته باشد، اما نمی­ توان به کلی آن را فاقد تأثیر دانست.^[۸۷]