در بررسی_­هایی که پیرامون قبه امام ­رضا ­(ع) در کتب تاریخی انجام شده است، می­توان این نکته را عنوان کرد که این حضرت در شهر نوغان در نزدیکی روستای سناباد و در بقعه هارونیه مدفون گشته­اند. در این حیث، شهر مشهد هویت خود را از این حادثه تاریخی اخذ نموده و به­مرور زمان و دوره­ های متمادی تاریخ به­احداث آن جامه عمل پوشانده شده است.
درباره محل قرارگیری مرقد عنوان شده است که قبر این حضرت در کنار قبر هارون­الرشید قرار داشته­­ است. (ابن­حوقل، ۱۳۶۶: ۱۶۹؛ اعتمادالسلطنه، بی­تا:­ ۲۲؛ خراسانی،۱۳۴۷: ۶۴۵)­­ هم­چنین بیان شده که هارون­الرشید در خانه­ی حمیدبن ­قحطبه که در زمان هارون حاکم طوس بوده است مدفون گشته و پس از وفات امام رضا (ع) پیکر مبارک ایشان در همان خانه دفن شده است. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۲۲؛ بسطامی، ۱۳۹۰: ۲۶)­ این مرقد در بیرون شهر نوقان و مقبره­ای زیبا در قریه سناباد قرار گرفته است. (ابن­حوقل، ۱۳۶۶: ۱۶۹) به نقل از سفرنامه ابودلف نیبوعی به سال ۳۴۱ ق عنوان شده که مرقد امام رضا (ع) در یکی از باغ­های حمید­بن ­قحطبه قرار گرفته است.(سیّدی، ۱۳۷۸: ۱۶، ۱۷) حمید­بن ­قحطبه در قریه سناباد باغ و عمارتی داشته است که هارون­الرشید و امام­ رضا (ع) پس از فوت در آن مدفون گشته­اند. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۴۹ – ۵۰؛ خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۵)­ عده­ای از مورخّین عنوان کرده ­اند که حضرت، در بنای اسکندر مقدونی مدفون گشته است. (موسوی­مغانی، ۱۳۴۱، ۴۳) به­گفته اعتمادالسلطنه نظر این افراد منبع صحیحی ندارد. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۴۹ – ۵۰) به­گفته مهدی سیّدی، حمیدبن­ قحطبه هم عصر هارون­الرشید نبوده است و این­ مورد که ایشان حدود ده سال قبل از هارون درگذشته است، به­ طوری­که کاوش­های باستان­شناسی مبنی بر آن می­باشد که مرقد امام­ رضا ­(ع) و هارون بر روی تپه­ای قرار داشته که داخل باغ حمید­بن ­قحطبه و در مجاور­کاخ­های وی بوده است و به احتمال زیاد این تپه توسط هارون و پیروانش ایجاد شده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۲۰)­ ­درباره نحوه قرارگیری قبه حضرت عنوان شده که قبر هارون­الرشید در زاویه شمالی حرم مطهر بوده و مرقد امام­ رضا (ع) جلوتر از قبر هارون و سر مبارک امام نزدیک دیوار غربی بوده است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۳۴ – ۳۳) و حضرت طوری مدفون شده است که پاهای ایشان مقابل سر هارون­الرشید قرار گرفته است و پیکرشان جلوتر از هارون می­باشد. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۲۲؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۳۳)
۱ – ۹ - ۲ تاریخچه حرم امام رضا (ع) از آغاز تا پیش از حمله مغول
در دوره دیالمه تزییناتی در بنایی که مأمون برای دفن پدرش هارون ساخته، صورت گرفته است.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

(اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۵۰؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۳۹) به­نقل از کتاب تذکره­الائمه^[۳] عنوان شده است که برخی از
پادشاهان دیالمه و آل­بویه تعمیراتی در مزار امام رضا (ع) انجام داده­اند. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۰) همچنین عضدالدوله دیلمی نیز تزییناتی را در مرقد امام رضا (ع) انجام داده است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۳)
با مدفون شدن امام رضا (ع) به مرور به تعداد شیعیان در این شهراضافه شد، باشکوه­ترین دوره تاریخی توس در عهد اسلامی همان سده چهارم ق بوده، اما با سقوط سامانیان و ظهور غلامان غزنوی، نوغان و مشهد از رونق پیشین خود افتاده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۱۸) در کتب تاریخی آورده شده که بنای مرقد امام رضا­ (ع) و­ هارون­الرشید توسط سبکتکین، پدر­ سلطان محمود غزنوی خراب گردیده است. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۵۰؛ موسوی­مغانی، ۱۳۴۱: ۴۳؛ امام، ۱۳۴۸: ۱۲۷) اما به­گفته مهدی سیّدی خبر این خرابی توسط سبکتکین چندان معقول نبوده و به­احتمال زیاد واهی است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۱۹ – ۱۸) به­گفته ملاهاشم خراسانی، به­علت باقی بودن آثار و ازاره­های حرم که ساخت آن مربوط به قبل از یورش غزنویان بوده است، این نکته برداشت می­ شود که مراد از خرابی که مورخان به­آن اشاره داشته اند مربوط به­آبادی­های مشهد بوده است و ارتباطی به­بقعه و حرم حضرت رضا (ع) ندارد و اینکه­ در دوره سلطان محمود غزنوی قبه زیر ضریح مطهر امام رضا (ع) تجدید بنا می­ شود. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۵)
گفته شده از سال ۴۳۱ ق تا سال ۵۵۲ ق دوره سلطنت سلجوقیان پس از غزنویان بوده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۲۱) در کتب تاریخی عنوان شده است که عمارت بنای فعلی حرم مطهر مربوط به­دوران سلطان سنجر سلجوقی بوده و آن را از اقدامات وجیه الملک شرف ­الدین ابوطاهر سعدبن­عیسی ­قومی دانسته ­اند. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۵۲؛ ­اثیر­جزری، ۱۳۵۳: ۱۴ – ۱۹؛ بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۹) وی وزیر سلطان سنجر بوده است. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۹) و حرم امام رضا (ع) در دوره حکومت سلطان سنجر سلجوقی تزیین ­و بازسازی شده است. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲؛ کیانی،۱۳۷۷: ۱۵) به­نقل از کتاب انسان­النوّاصب^[۴] عنوان شده که گنبد مبارک امام رضا­ (ع) در زمان پادشاهی سلطان سنجر بنا شده است. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۱) کاویانیان نیز به­احداث گنبد فوقانی در دوره سلطان سنجر سلجوقی اشاره داشته است.(کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۶) همچنین درباره خشت­های کاشی ازاره­های حرم که معروف به­کاشی­های سنجری می­باشد اختلاف نظر وجود دارد، به­ طوری­که برخی عنوان کرده ­اند که این خشت­ها معروف به­خشت­های سلطان سنجر می­باشند. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۶؛ بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۲) و گفته شده این خشت­های سنجری به­خط جلی بوده و در برخی نام طغرل­خان از ملوکان سلجوقی نیز آمده است. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۲) همچنین عنوان شده است که این کاشی­ها تاریخ سنه اثنی عشر و خمس ماه را دارا می­باشند و نام سلطان­ محمود ­شهید نیز روی برخی از آنها رقم خورده است. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۶) براساس­کتیبه­هایی­که روی­کاشی­ها نگاشته شده است، به­سه تاریخ در ایجاد کاشی­ها اشاره شده است. ۵۰۰­ق، (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۶۴)، ۵۱۲­ق (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۲)، ۶۱۲­ق و­۷۶۰­ق می­باشد. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۶۴؛ خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۲) به­گفته مهدی سیّدی، مسلم نیست این کاشی­ها مربوط به­دوره سلطان سنجر بوده و اینکه شاید به­ دلیل تشابه نام­های موجود این وجه تسمیه صورت گرفته باشد. (­سیّدی، ۱۳۷۸: ۲۶) براساس نصب­شناسی صورت گرفته در مقاله کتیبه­های سنجری، به­این نکته اشاره شده است که کاشی­های سنجری به­سال ۶۰۲ ق، تعلق داشته و مربوط به­عهد محمد خوارزمشاه و در ابتدای قرن هفتم ق، می­باشد و ارتباطی به­سلطان­سنجر و ابوطاهر­قمی ندارد. (ایمان­پور، ۱۳۸۹: ۳۴ – ۳۳)
خوارزمشاهیان دوران حکومتی است که پس از سلجوقیان در ایران شکل گرفته و به­رقم آن مرمت­هایی در­حرم امام رضا­ (ع) صورت پذیرفته است. یکی از معروف­ترین سلاطین این سلسله محمد خوارزمشاه بوده است که بانی اقداماتی در حرم مطهر شده است.
این سلسله حکومتی معروف به­خوارزمشاهیان حنفی بوده است. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۵۷) اما آنچه مبرهن است سلطان محمد خوارزمشاه نه ­تنها شیعه مذهب نبوده است، بلکه از مخالفان مذهب تشیّع نیز بوده، اما اقداماتی که در این دوره و توسط این فرد صورت گرفته، به­احتمال زیاد حاوی مقاصد سیاسی بوده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۳۵) همان­طور­که در مبحث سلجوقیان بیان شد به­نظر چندی از پژوهشگران معاصر، کاشی­های سنجری مربوط به­سال­های ۶۰۲­ق می­باشد و در دوره حکومت سلطان محمد خوارزمشاه ایجاد گشته است. کاشی­های مزبور کوکبی شکل(خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۱؛ مؤتمن، ۱۳۵۵: ۶۴) و ستاره مانند بوده و به­ صورت شش و هشت ضلعی و با ارتفاع ۹۲ س.م در اطراف ازاره­های مقبره امام رضا­ (ع) نصب می­باشند. (مؤتمن، ۱۳۵۵: ۶۴) گفته شده که این کاشی­ها جز اولین کاشی­های تاریخ­دار هنر کاشی­کاری اسلامی می­باشند که در ایران شرقی یافت شده است. (کیانی، ۱۳۷۶: ۱۴۷) به­گفته مهدی سیّدی سال ۶۱۲ق اولین تاریخی است که خبر از مرمت و بازسازی حرم امام رضا (ع) می­دهد و این سال مطابق با سلطنت محمد خوارزمشاه می­باشد. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۳۵) محرابی به­تاریخ «فی ربیع الاخر سنه اثنی عشر و ستمائه» وجود دارد­ (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۶۱ – ۵۹؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۱) که مطابق با ۶۱۲ ق، می­باشد و همچنین شعری از عبدالله­ بن ­محمود ­بن­ عبدالله­ در قسمت بالای ازاره­ی هسته­ی مرکزی حرم نیز نقش بسته است. (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۶۱ – ۵۹) در این محراب سوره توحید به­خط خفی در هلال کوچک رسم شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۱) کتیبه­ای نیز به­خط ثلث برجسته بر دیوار و قسمت ورودی حرم امام رضا (ع) در جانب رواق دارالحفاظ از دوره خوارزمشاهیان در این مکان نصب می­باشد. (زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۶۸) سنگابی در حرم وجود دارد که تاریخ آن ۵۹۷­ق، است،که معروف به­سنگاب خوارزمشاهیان می­باشد. (امام، ۱۳۴۸: ۴۵۱) به­گفته مهدی سیّدی در ذکر تواریخ این­کتیبه، محققین اختلاف نظر داشته و برخی تاریخ ۵۹۷­ق، برخی ۵۹۹­ق و نیز به اشتباه ۵۷۷­ق خوانده­اند و اینکه در تاریخ ۵۹۷­ق سلسله­ی غوریان حاکم توس و مشهد بوده ­اند، جای شک و شبه وجود دارد که این سنگاب با توجه به­حوادث آن ایام توسط سلطان محمد خوارزمشاه وقف گردیده باشد. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۳۴ – ۳۳)
۱ – ۹ - ۳ مجموعه امام رضا (ع) در دوره مغول
درباره روند تاریخی مغولان می­توان عنوان­کرد­ که آنها به­شهرهای ایران حمله کرده و مردمان زیادی را مورد قتل و غارت قرار داده­اند. در این میان، به­شهر مشهد نیز حمله­ور شده و آسیب­های زیادی به­شهر و مردم رسانیده­اند، اما در تحقیقاتی که پژوهشگران معاصر انجام داده­اند می­توان به­این نکته اشاره داشت که به­احتمال زیاد این آسیب­ها به­مردم و شهر بوده باشد و ویرانی در­ مجموعه امام رضا (ع) صورت نگرفته است.
به­گفته اثیر­جزری، مغول­ها در سال ۶۱۷­ق پس از کشتار و غارتی که در نیشابور به­راه انداختند، به­توس حمله­ور شده و پس از خرابی این شهر، آرامگاه امام رضا (ع) و مقبره هارون الرشید را نیز ویران ساختند. (­اثیر­جزری، ۱۳۵۱: ۲۰۳) اما برخی از محققین عنوان کرده ­اند که به­ دلیل وجود آثار هنری و معماری مانند کاشی­های سنجری، سنگاب، محراب­ها و … که از دوره قبل از مغول در حرم امام رضا (ع) وجود داشته و هم­چنان برجای مانده است، اخباری که به­ویران شدن حرم اشاره دارد چندان معقول نمی ­باشد. (امام، ۱۳۴۸: ۴۱۹؛ سیّدی، ۱۳۷۳: ۴۳)­ و این نکته عنوان شده است که اگر گنبد و قبه فوق ضریح مطهر در تهاجم مغول و تاتار صدمه­ دیده باشد، تعمیر آن به­اهتمام سلطان محمد خدابنده از سلاطین مغول اتفاق افتاده است. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۶؛ ­بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۱) و نیز بیان شده که بقعه امام رضا (ع) به­ دلیل استحکام زیاد در این حملات سالم مانده است. (موسوی­مغانی، ۱۳۴۱: ۴۳)
۱ – ۹ – ۴ مجموعه امام رضا (ع) در دوره تیموری
تیموریان سلسله حکومتی بودند که در سده­های هشتم و نهم ق، برخراسان تسلط یافتند. در این دوره، شیعیان اهمّیّت ویژه­ای کسب کردند و شهر مشهد به­علت مدفون شدن امام شیعه در آن، رونق چشم­گیری یافت. به­ طوری­که احداث و آبادانی زیادی در آن صورت پذیرفت. از جمله اقداماتی­که در این دوره از تاریخ در شهر مشهد، به­خصوص در مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)­ شاهد آن هستیم ساخت مساجد، مدارس، صحن و رواق­هایی می­باشد.
اعتماد­ السلطنه این نکته را عنوان کرده است که تغییر نام مشهد و وضع و احداث کامل این شهر از زمان شاهرخ­گورکانی، پسر امیر­تیمور­گورکانی می­باشد که پس از مرگ پدر اقدام به­این آبادانی کرده است. (­اعتماد السلطنه، بی­تا: ۵۴- ۳۸ ) هم­چنین گفته شده که در این دوره سادات در مشهد اهمّیّت ویژه­ای پیدا نموده و رؤسای آن­ها به­نام نقیب و سادات به آبادانی این شهر توجه نموده ­اند. (­سیّدی، ۱۳۷۸: ۵۰­) و پس از به­حکومت رسیدن شاهرخ، او و همسرش گوهرشاد، خراسان را به­کانون نوآوری معماری مبدل ساختند. (بلر­، ­ام­بلوم، ۱۳۸۱: ۵۶) تیموریان خدمات زیادی را در مشهد­ انجام دادند، پس از به­سلطنت رسیدن شاهرخ ­بن ­امیر­تیمور­گورکانی در هرات زوجه­ی او که گوهرشاد­ بیگم­آغا نام داشت، پسر خود بایسنغر­میرزا را فرستاد تا به­تعمیر روضه رضوی اقدام نماید و مسجد و رواق­هایی در این مکان مقدس احداث نمودند. (­بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۲) جانشینان امیر تیمور به­خصوص شاهرخ تیموری که مقر حکومتش در هرات بوده و همسرش گوهرشاد­آغا، توجه ویژه­ای به­مشهد داشته اند. از جمله یکی از مهم­ترین اقدامات گوهرشاد که دراین مکان صورت پذیرفته است، بنای مسجد جامع گوهرشاد می­باشد. (­عطاردی، ۱۳۸۱،­ج۱: ۶۱) مسجد جامع گوهرشاد، مدرسه­ی دودر، مدرسه­ی پریزاد، رواق دارالسیّاده، رواق دارالسلام، رواق دارالحفاظ را می­توان از نمونه­های معماری دوره­ تیموری در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دانست، در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۴– ۱ صحن عتیق
این مکان که بخشی از آن به­دستور امیرعلیشیر­نوایی وزیر سلطان­ حسین بایقرا احداث شده است، در چند سال اخیر به­نام صحن انقلاب معروف گشته است. گفته شده آن قسمت از صحن عتیق که تقریباً در شمال روضه مقدسه و پشت سر حضرت قرار دارد از بناهای امیر­علیشیر بوده و نصف دیگر آن در عصر صفویه ساخته شده­ است.­ (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۲۶) ایوان طلای صحن عتیق از آثار امیر­علیشیر­نوایی می­باشد که در بین سال­های ۸۷۵ تا ۸۸۵ و در زمان سلطنت شاه سلطان­ حسین ­بایقرا احداث شده است. (­اعتضادپور، ۱۳۴۴: ۲۲۲) صحن عتیق دارای چهار ایوان در جهت اصلی، سقاخانه اسماعیل طلا، مدرسه میرزا جعفر، مقبره شیخ حر عاملی، ساعت، سرداب، گنبد الله وردی خان، کفشداری­ها، دفاتر نگهبانی و غیره می­باشد. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۰۷) که­ هریک از این قسمت ­ها در دوره­ های مختلف تاریخی به­آن اضافه گشته است.
۱ – ۹ – ۴ – ۲ مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)
یکی دیگر از نمونه­های کامل معماری دوران تیموری ­در مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مدرسه­دودر­
می­باشد. این مدرسه به­ صورت چهارایوانی ساخته شده است و از نظر تزیینات معماری و کتیبه­نویسی
دارای اهمّیّت می­باشد.
اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع الشمس عنوان کرده است که کهنه­ترین مدارس مشهد، مدرسه دودر است و تاریخ آن ۸۲۳ در زمان شاهرخ گورکانی ساخته شده است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۴۵­) این مدرسه به­اهتمام امیر غیاث ­الدین خواجه ­بهادر ساخته شده است که کتیبه­ای به سال ۸۴۳ ق بر روی گچ بریده شده و به­خط ثلث در آن­ وجود دارد. همچنین در میان گنبد این مدرسه مقبره­ای است که نام غیاث­ الدین خواجه ­بهادر بر روی آن حک شده است. (­خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۶۷)
یکی دیگر از مدارسی که ساخت آن مربوط به­دوره تیموری می­باشد، مدرسه پریزاد است. درباره این مدرسه گفته شده که محلی برای سکنای طلاب بوده و شامل ابعاد بسیار کمی بوده است. موقوفه آن بانویی به­نام پریزاد، از ندیمان گوهرشاد­آغا بوده است و همزمان با بنای مسجد گوهرشاد احداث گشته است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۲۸) این بنا به­دست نجف ­قلی بیگلر ­بیگی به سال ۱۰۹۳ ساخته شده است. (موسوی مغانی، ۱۳۴۱: ۱۳۴) تنها کتیبه­ای که در این مدرسه موجود می باشد مربوط به­مرمت و بازسازی آن می­باشد که مربوط به­دوره­ صفوی بوده و نام شاه سلیمان ­صفوی در آن آمده است. (­خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۶۸؛ ­سیّدی، ۱۳۷۸: ۶۷)
مدرسه بالا­سر نیز از دیگر مدارس ساخته شده در این مکان از دوره تیموری می باشد و محل قرارگیری آن در بازار بزرگ بوده است. از سمت شرق به­صحن عتیق و از غرب به­مدرسه پریزاد و از قسمت جنوب به­بالاسر حضرت راه دارد، به­همین دلیل نام این مدرسه را بالاسر قرارداده­اند. (فاضل،­ ۱۳۵۱: ۴۱) این مدرسه به­نام مدرسه شاهرخی نیز خوانده شده است. (دولتشاه­ سمرقندی، بی تا: ۴۹۱) اعتمادالسلطنه عنوان کرده است که تاریخ ساخت این مدرسه مربوط به­دوره تیموری بوده است و به­احتمال زیاد توسط یکی از شاهزادگان دوره­ تیموری احداث شده است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۳۱۶) به­گفته سلطان­زاده برخی کارشناسان به­ دلیل وجود آرامگاه میرزا­ ابوالقاسم بابر بن­ بایسنقربن ­شاهرخ­ گورکانی، در زیر گنبد شمالی این مدرسه ساختمان آن را به­شاهرخ تیموری نسبت داده­اند. (­سلطان­زاده، ۱۳۶۴: ۲۰۵) ملا ­هاشم­ خراسانی ضمن اشاره به­این نکته که در این مدرسه کتیبه­ای احداثی به­خط ثلث وجود دارد، ساخت آن را به­دوره شاه سلیمان صفوی نسبت داده است. (­خراسانی، ۱۳۴۸: ۶۷۰) در صورتی که مورخینی چون اعتمادالسلطنه ضمن اشاره به­این نکته که مدرسه مربوط به­دوره تیموری می­باشد، از مرمت آن در دوره صفوی به­سال ۱۰۹۱ و به­همّت میرزا­ محمد­خان وزیر خراسان و سال ۱۲۰۳ توسط حاج­ میرزا­ عبدالجواد ومرمت سوم آن به­سال ۱۲۷۱ خبر داده­اند. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۵۴۲، ۳۱۶)
۱ – ۹ – ۴ – ۳ رواق­ها
از جمله رواق­های احداث شده در دوره تیموری در این مجموعه زیارتی رواق دارالسیّاده می­باشد. درباره تاریخ احداث این بنا اختلاف نظر وجود دارد. به­ طوری­که عنوان شده است تاریخ احداث دارالسیّاده به­قبل از حکومت غازان­ خان باز می­گردد و تاریخ بنا و نام بانی آن در کتیبه­ای بر روی سنگ در دارالسیّاده حک شده است که از آثار سلطان­ محمد ­­بن­ مسعود ­سلجوقی می­باشد. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۴۳ – ۴۴۲) در جای دیگر عنوان شده است که این بنا از زمان پادشاهی غازان ­خان به­بعد شکل گرفته و به­سال ۸۲۱ بنا شده است. (­برهان­آزاد، ۱۳۴۷: ۱۳۵) همچنین عنوان شده که این بنا مربوط به­دوره تیموری و از آثار گوهرشاد­آغا می­باشد. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۹۶؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۷۸) و به­این نکته اشاره شده است که کاشی­کاری این بنا به­دستور گوهرشادآغا انجام پذیرفته است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۴۳ – ۴۴۲) ­درباره وجه تسمیه این بنا آورده شده است که دارالسیّاده ترکیبی است اضافی به­معنی خانه­ی­ سیّادت یا جایگاه سادات و فرزندان رسول اکرم (ص) می­باشد. ­(­برهان­آزاد، ۱۳۴۷: ۱۲۴)
از بناهای دیگری که مربوط به­دوره تیموری می­ شود رواق دارالحفاظ می­باشد، این بنا که به­شکل مربع مستطیل می­باشد، ­(اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۹۱) به­دستور گوهرشادآغا احداث گشته است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۹۱؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۷۴)­
از دیگر رواق­هایی که ساخت آن به­دوره تیموری می­رسد رواق دارالسلام می­باشد. این رواق همزمان با ساخت رواق­های دارالحفاظ و درالسیّاده توسط گوهرشاد­آغا ساخته شده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۴) و نام قدیم آن تحویل­خانه بوده است. (ولیان، ۲۵۳۶: ۹۶) این رواق در طول تاریخ نام­های متعددی را به­خود گرفته است، از جمله: دارالسّلام، تحویل­خانه و گنبد اپک ­میرزا. (­سیّدی و دیگران، ۱۳۸۶: ۵۱)
۱ – ۹ – ۴ – ۴ مسجد گوهرشاد
یکی دیگر از آثار به­جای مانده از دوره تیموری در مجموعه امام رضا (ع)­، بنای مسجد گوهرشاد می­باشد. این بنا که بانی آن گوهرشاد­آغا همسر شاهرخ تیموری بوده است (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۸) یکی از نمونه­های بی­نظیر معماری دوره تیموری محسوب می­گردد. معماری آن توسط قوام ­الدین­ شیرازی صورت گرفته است. (­صمدی، ۱۳۳۳: ۵۱۰؛ ­امام، ۱۳۴۸: ۴۵۴) در­کتیبه­ای­که در سمت چپ پایه ایوان مقصوره وجود دارد نام این هنرمند آمده است. (­صمدی، ۱۳۳۳: ۵۱۰) این­کتیبه به­خط بایسنقر می­باشد.
(­امام، ۱۳۴۸: ۴۵۸) ساختمان این بنا چنانچه در­کتیبه آن ذکر شده است به­سال ۸۲۱ ق به­اتمام رسیده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۶۲؛ ­امام، ۱۳۴۸: ۴۶۰؛ ­داوری، ۱۳۵۷: ۹۷) این تاریخ در دو جا از این مسجد بر کتیبه نگاشته شده است. یکی در ایوان مقصوره و دیگری بر ایوان شمالی مسجد سمت دارالسیّاده نصب می­باشد که به­­احتمال زیاد تاریخ اتمام این بنا می­باشد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۶۲) در حاشیه­ بیرونی ایوان مقصوره کتیبه ثلث به­تاریخ ۸۲۱­ق و به­خط­ بایسنقر میرزا فرزند گوهرشاد وجود دارد و یکی از بزرگ­ترین آثار هنری باقی مانده از دوره تیموری محسوب می­گردد. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۲: ۷۲۰) مهم­ترین و با ­ارزش­ترین کتیبه­های قدیمی مسجد گوهرشاد که شامل چهار مورد کتیبه در ایوان ­مقصوره می­باشد، به­خط ثلث و توسط بایسنقر­میرزا نگاشته شده است. (­­سیّدی و دیگران، ۱۳۸۶: ۵۲)
۱ – ۹ – ۵ مجموعه امام رضا (ع) در دوره صفویه
در دوره صفوی با توجه به­رسمّیّت یافتن تشیّع در ایران توسط پادشاهان و توجه شیعیان به­مراکز مقدّس از جمله توجه به­حرم مطهر امام رضا (ع) شاهد تحولات زیادی در این مکان مقدّس اتفاق می­افتد. گفته شده شاه طهماسب یکی از شیعیان بسیار متعصّبی بوده است که بارها به­مشهد آمده و این شهر را مورد مرمت قرار داده است،­ پس از او نیز سایر سلاطین صفوی نیز همین توجه را به­مشهد داشته اند. می­توان به­شاه­ عباس ­اول، ثانی و شاه ­سلطان ­حسین اشاره کرد که برای عمران و آبادانی و زینت ­بخشیدن به­ابنیه این شهر تلاش زیادی داشته اند. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۶) در اوایل دوره صفویه چون پادشاهان صفوی هنوز بر سراسر ایران تسلط کامل نیافته بودند، ازبک­ها حملات زیادی را به­ایران انجام دادند. از جمله می­توان به­هجوم محمد­خان، عبیدالله­خان، محمد­سلطان و به­خصوص عبدالمؤمن­خان ­ازبک اشاره کرد. (­شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲) گفته شده در سال ۹۹۶ق عبدالمؤمن­خان به­مشهد هجوم آورده است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۶) این حادثه در زمان سلطنت شاه عباس رخ داده است. (­شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲) در این حادثه اشیای نفیس حرم به­یغما برده شده است. (­شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲؛ ­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۲: ۲۷۱؛ ­زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۰) همچنین خشت­های زرین گنبد و گلدسته غارت شده است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۲۱) پس از حمله ازبک­ها، شاه عباس پیاده به­مشهد آمده است. (­موسوی­مغانی، ۱۳۴۱: ۵۴؛ ­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۷۱) و دستور تعمیر و مرمت خرابی­ها را در حرم داده است.­ (­موسوی­مغانی، ۱۳۴۱: ۵۴) و به­دستور وی تعمیر و طلاکاری گنبد انجام شده است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۲۱) پس از این دوره قسمت­ های مختلف حرم ساخته و مرمت گردید. از جمله ساخت گنبد الله­ وردی­خان و حاتم­­خانی را می­توان اشاره داشت. گفته شده پس از این اتفاقات شاه عباس دستور داد، به­زایرین امام رضا (ع) لقب ( مشهدی ) منسوب شود، به­ طوری­که این لقب از آن زمان رواج یافته است. (­زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۱) در دوره صفویه، بناهای زیادی در حرم شکل می­گیرد­ که می­توان به­توسعه صحن عتیق، گنبد ­الله­ وردی­­خان، رواق آرامگاه شیخ­ بهایی، گنبد حاتم­­خانی، مدرسه میرزا­ جعفر، رواق توحیدخانه، مرمت و طلا کاری مناره و گنبد­ مطهر، ساختن ایوان­ها، سردرها و غرفه­ها اشاره داشت. در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۵ – ۱ صحن عتیق
بخشی از صحن عتیق در دوره صفوی احداث گردیده است.­ گفته شده دیواره شمالی و اضلاع شرقی و غربی صحن کهنه در این دوره بنا شده است. (­شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۳) ایوان عباسی در زمان شاه عباس احداث گردید. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۲۹) در زمان شاه عباس دوم صحن عتیق کاشی­کاری شده و در زمان شاه سلیمان صفوی، گنبد­ مطهر را ترمیم نموده و در این دوره چند مدرسه به­این مکان اضافه شده است. (­ولیان، ۱۳۵۶: ۳۳) ایوان شمالی صحن عتیق به­سال ۱۰۲۱ ق، بنا گردیده است. (­موسوی­مغانی، ۱۳۴۱: ۵۴) این ایوان که مقابل ایوان طلای صحن عتیق قرار دارد، دارای کاشی­کاری بسیار نفیسی می­باشد و به­ایوان عباسی شهرت دارد. کتیبه­هایی از محمد­ رضا­ امامی ­اصفهانی در این ایوان نقش بسته است. مانند کتیبه­ی­ دور ایوان که در آن نام شاه عباس­ثانی به­عنوان بانی آن ذکر شده است و تاریخ آن ۱۰۵۹­ق­ و به­رقم محمد ­رضا ­امامی­ می­باشد.(­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۲۹، ۱۳۰) همچنین مرمت­هایی در ایوان جنوبی این صحن ازدوره صفوی وجود دارد. عنوان شده که تعمیرات اولیه ایوان جنوبی صحن عتیق مربوط به­زمان شاه عباس­کبیر بوده است و نمای خارجی آن را کاشی­کاری و نمای داخل ایوان را در این دوره با خشت­های طلا مزیّن کرده ­اند. (­امام،­ ۱۳۴۸: ۴۷۶) همچنین کتیبه­هایی به­خط محمد­ رضا ­امامی ­اصفهانی در قسمت­ هایی از ایوان جنوبی صحن عتیق دیده می­ شود. (­اعتضادپور، ۱۳۴۴: ۲۲۴؛ ­امام، ۱۳۴۸: ۴۷۷) و گفته شده که مناره پشت ایوان طلا ­به­دستور شاه طهماسب احداث و طلاکاری شده است. این طلاها در زمان ازبکان غارت شده، اما دوباره در دوره شاه عباس­کبیر طلاکاری مجدد در آن صورت گرفته است. (کاویانیان، ۱۳۴۵: ۲۲۶) عنوان شده که ایوان شرقی این صحن نیز در دوره صفوی بنا شده است. بر کتیبه­ای که از دوره قاجار بر پیشانی سر در این ایوان به­طرف بست پایین خیابان نصب گردیده، درباره روند ایوان به­دستور شاه عباس مطالبی آمده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۲۸)­ ­یکی از­آثار بسیار نفیس این ایوان، سنگ مرمر یکپارچه­ای است که به­عرض دهنه­ی در ورودی و به­شکل هلال می­باشد و در سال ۱۰۴۴ زمان حکومت شاه صفی بر بالای چهارچوب ایوان نصب گردیده است. (­شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۳) همچنین درباره ایوان غربی صحن عتیق گفته شده که بانی این ایوان، شاه­عباس بوده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۲۶؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۸۰) کتیبه­هایی به­خط محمد­ رضا امامی و علیرضا عباسی در این ایوان نقش بسته­ است. (­اعتضاد­پور، ۱۳۴۴:­ ۷۰؛ ­امام، ۱۳۴۸: ۴۸۱) یکی از این کتیبه­ها که به­گفته عزیز الله عطاردی از زیباترین خطوط در آستان قدس محسوب می­ شود، کتیبه­ای به­خط ثلث و رقم علیرضا عباسی است و شامل حدیثی از صحیح ­بخاری می­باشد. ­(­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۱۰)
۱ – ۹ – ۵– ۲ گنبد مطهر
گفته شده در دوره شاه طهماسب، شهر مشهد توسعه پیدا کرده و گنبد مطهر با آجرهای طلا مزیّن شده
است. ­مناره­ای­ زیبا برای­گنبد ساخته شده و دور مرقد مطهر ضریح طلا نصب­گردیده است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۲۳) با توجه به­کتیبه­ای که از علیرضا عباسی موجود است، گنبد ­مطهر در سال ۱۰۱۰­ق آغاز به­تذهیب و ترمیم شده و تا سال ۱۰۱۶ق ادامه داشته است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۲۲؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۷) این­کتیبه در صفحه­ی مینای ­طلا می­باشد و موضوع آن درباره سفر پیاده شاه­ عباس از اصفهان به­مشهد و دستور ساخت گنبد است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۷) کتیبه­ای به­سال ۱۰۸۶ ق، وجود دارد که نشان می­دهد براثر زلزله شدیدی که رخ داده، شکافی در گنبد ایجاد شده و در زمان شاه سلیمان دستور تعمیر آن داده شده است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۲۳؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۷)
۱ – ۹ – ۵ – ۳ رواق­ها
رواق گنبد الله وردی­خان، مربوط به­الله­ وردی­­خان از امرای دوره صفویه است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۰۵) یکی از اقدامات وی ساخت این گنبد در حرم مطهر بوده است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۵۳؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۴۸) در کتیبه آن نام بانی و تاریخ ساخت ۱۰۲۱ق آمده است.(­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۵۱؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۱) نام معمار آن، امیربن­ محمود نظرانی در کتیبه­ی نصب شده در این بنا وجود دارد. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۵۳؛ مولوی، ۱۳۸۸: ۳۹)
از دیگر رواق­های احداث شده در این مجموعه، رواق گنبد حاتم­خانی می­باشد. گفته شده این رواق در سال ۱۰۱۰ ق بنا شده است. (­موسوی­مغانی، ۱۳۴۱: ۵۱؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۵ ) و ساخت آن به­دستور حاتم ­بیک­ اردوبادی امین­الدوله دربار شاه عباس صفوی بوده است­. (­بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۴) این بنا دارای سنگ گنبدی به­شکل مقرنس است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۴۹)
رواق توحید­خانه نیز از دیگر رواق­های ساخته شده در این دوره می­باشد. این رواق در زمان سلاطین صفوی و به­اهتمام ملا ­محسن ­فیض­کاشانی ایجاد شده است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۵۰؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۹)­ بعضی معتقدند­که مرحوم فیض­کاشانی در­آنجا تدریس می­کرده به­همین دلیل به این نام شهرت یافته است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۹) توحید­خانه به­رواق پشت­سر­حضرت متصل بوده و در شمال این رواق واقع می­باشد.(­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۰۴) کف این رواق با سنگ مرمر خلج فرش شده است و ازاره­ی آن دارای سنگ­های منبت­کاری شده است. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۰۲)
رواق آرامگاه شیخ بهایی نیز در این دوره ایجاد شده است. گفته شده این بنا در ضلع جنوب و مغرب صحن نو می­باشد. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۵۷) در اصل، مقبره شیخ ­بهایی بوده است که امروزه به­عنوان رواق از آن استفاده می­ شود. (­عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۹) سنگ مقبره به­ارتفاع ۸۰ س.م بوده و دارای کتیبه­ای به­سال۹۵۳ ق می­باشد که نشان­دهنده مدفون شدن شیخ بهایی در این مکان است. (­مشهدی ­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۶۶)
ایوان غربی دارالضیافه نیز در دوره صفویه ساخته شده است که راه به­گنبد ­الله­ وردی­خان دارد. گفته شده بانی آن الله­ وردی­­خان بوده است.­ (­مؤتمن،­۱۳۴۰الف: ۳۹) در سه طرف ایوان به­خط ثلث و بر کاشی­معرق کتیبه­هایی وجود دارد که در آن نام بانی ایوان، الله­ وردی­خان و نام هنرمند امیر بن ­محمود نظرانی و تاریخ نصب آن آمده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۵) در­اندرون ایوان نیزکتیبه­ای به­خط ثلث و بر­کاشی معرق موجود است که شامل سخنی از پیامبر اکرم­(ص) می­باشد و نام کاتب آن امیر بن­ محمود نظرانی به­سال ۱۰۲۲ق، بر­آن نقش بسته است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۸۷) در دوره صفوی، علاوه بر مکان­هایی­که احداث آنها ذکر شد، ابنیه دیگری نیز مانند مسجد گوهرشاد، مدرسه دودر، مدرسه پریزاد و مسجد بالاسر نیز مورد مرمت قرار گرفته و کتیبه­هایی از این دوره در آنها ایجاد گردیده است.
۱ – ۹ – ۵ – ۴ مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)
از جمله مدارس احداثی در دوره صفویه مدرسه میرزا جعفر می­باشد. درباره تاریخ احداث این مدرسه عنوان شده است که به­سال ۱۰۵۹ق، احداث گردیده و بانی آن میرزا­جعفر است. (­خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۶۸؛ فاضل، ۱۳۵۰­: ۱۷۷۵) درب این مدرسه در صحن عتیق بوده و دارای کاشی­های معرق می­باشد­. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۲۴۷) مقبره شیخ حر­عاملی که به­سال ۱۱۰۴­ق، مدفون شده است در این مدرسه قرار دارد. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۲۴۳)
مدرسه سعدالدین نیز در دوره صفویه ساخته شده است. این مدرسه به­علت قرار­گیری آن در قسمت پایین پای روضه مقدسه، به­مدرسه پایین­پا نیز شهرت دارد. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۲۷) این مکان در پشت مقبره­ی شیخ بهایی قرار دارد و تاریخ بنای آن ۱۰۸۶­ق می­باشد. (­خراسانی، ۱۳۴۷: ۸۵۳­) بانی آن سعدالدین ­محمد وزیر خراسان بوده است. (­مدرس­رضوی و دیگران، ۱۳۸۶: ۹۳) کتیبه­ای در ایوان پشت قبله به­خط ثلث، به­تاریخ ۱۲۸۹ و به­رقم محمد ­رضا امامی بر روی کاشی نگاشته شده است و در انتهای آن نام رجب­علی خادم ­مشهدی نیز ذکر شده است، اشعاری نیز به­خط نستعلیق و رقم محمد­ رضا امامی به­سال ۱۰۸۷ در این مدرسه وجود دارد.­ (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۲۵۹)